SEKİZ GEZEGEN

                                                                                                                                     Nedim Ardoğa

Geçenlerde sanal medyada dokuzuncu gezegen haberleri vardı. Gerçi böyle bir gezegen henüz keşfedilmiş değil, ama varlığı üzerinde fikir jimnastiği yapılıyor. Biz en iyisi sanal gezegeni bırakıp, mevcut gezegenlere bakalım ve diğer sekiz gezegeni araştıralım.

Günümüzde bol ışıklı kent gecelerinde yıldızları izleyen pek kalmadı, ama elektrik öncesi dönemde iyi havalarda insanlar yıldızları gözlemler ve yıldızlar hakkında mitolojik öyküler üretirlerdi. Bütün yıldızların büyük bir düzen içinde tıpkı Güneş ve Ay gibi doğudan batıya doğru hareket ettiğini de o dönemde öğrendiler. Ne var ki gökteki yedi cismin hareketi diğerlerine uymuyordu. Bu yedi cismin her birinin kendine özgü bir hareketi vardı. Bu uyumsuz yedi cisimden ikisi Güneş ve Ay’dı. Yıldızlara göre her gün Güneş 4 dakika kadar, Ay ise bir saate yakın süre ile gecikiyordu.  Ayrıca gözlemciler beş cismin daha düzensiz olduğunu bulmuş ve bu beş cisme (günümüzde  Dünya’da en yaygın olarak kullanılan adlarıyla) Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn adlarını vermişlerdi.           

Bunlardan Merkür ve Venüs sadece gecenin ilk saatlerinde veya sabaha karşı görünüyor, gece yarısı görünmüyorlardı. Diğer üçü ise zaman zaman yıldızlara göre ters yönde hareket ediyorlardı.  Bu cisimlere planet ya da dilimizdeki adıyla gezegen denildi.  Bu gezegenler genellikle parlak cisimlerdi ve hepsi de çıplak gözle rahatlıkla görünüyorlardı. Hatta Venüs ve Jüpiter (zaman zaman da Mars)  mehtapsız gecelerde gökyüzünün en parlak cisimleriydi. (Bu beş gezegenin bizde zaman zaman kullanılan diğer adları yandaki tabloda gösterilmiştir.)

Gezegenler hakkındaki ilk önemli kuram ikinci yüzyılda, yani Roma İmparatorluğu döneminde Mısır’da yaşayan (ve bizde genellikle Batlamyus adıyla bilinen) Yunan asıllı filozof Ptolemy tarafından ortaya atıldı. Ptolemy bu yedi gezegenin Dünya çevresinde döndüğüne inanıyordu.  Bu kuram bin yıldan uzun süre ile bilim çevrelerinde kabul gördü

16.yüzyılın ortalarında Polonyalı bir matematikçi ve astronom olan Nicolaus Copernicus (1473-1543) bir kitap yayınlayarak, Güneş’in Dünya’nın çevresinde değil, Dünya’nın Güneş’in çevresinde döndüğünü ileri sürdü. Görüşleri o dönemin anlayışı ile taban tabana zıt olduğu için kitabında çok ihtiyatlı bir dil kullanmış ve kitabı ancak ölüm döşeğinde yatarken yayınlatabilmişti. Ama bir yüzyıl geçmeden görüşleri kabul gördü. Buna göre gezegenler Güneş çevresinde dönüyorlardı ve gezegen olan Güneş değil, Dünya’ydı. Ay ise Dünya’nın uydusuydu. Böylelikle gezegen sayısı Güneş ve Ay’ın listeden düşmesi, buna karşılık Dünya’nın listeye girmesi ile altıya düştü.

Teleskop icat edildikten sonra, gökyüzünde başka gezegen olup olmadığı araştırıldı ve yedinci gezegen 1781 yılında İngiltere’ye yerleşmiş Alman asıllı bir müzisyen ve amatör astronom olan William Herschel (1738-1822) tarafından keşfedildi. Bu cisme Uranüs adı verildi. Uranüs çok soluk bir cisimdir. Çok uygun gözlem şartlarında keskin gözlü bir insan tarafından çıplak gözle görülebilir. Fakat hem çok soluk olduğu, hem de hareketleri diğer gezegenlerden çok daha ağır olduğu için o güne kadar fark edilmemişti.

Sekizinci gezegen olan Neptün 1846 yılında Fransız astronom Urbain Le Verrier (1811-1877) ve Alman astronom  Johann Gottfried Galle (1812-1910) tarafından hemen hemen aynı anda keşfedildi. Çıplak gözle gözlenemeyecek kadar sönük bir cisimdir.

Dokuzuncu gezegen arayışları 1930 yılında sonuç verdi ve bir Amerikalı astronom bir gezegen daha keşfettiğini ilan etti. Bu gezegene Pluto adı verildi. Ancak zamanla Pluto’nun beklenenden küçük bir cisim olduğu ortaya çıktı. Aslında daha Uranüs keşfedilmeden önce bile Güneş’in çevresinde gezegenlerin yanı sıra bazı küçük cisimlerin de döndüğü anlaşılmıştı. Pluto’nun da gezegen sayılıp sayılmayacağı tartışılmağa başlandı. Üstelik 2000 li yılların başında Pluto’nun olduğu bölgede Pluto’ya yakın büyüklükte başka cisimler de bulunmağa başlanmıştı. Ancak gezegen Pluto’nun sonunu getiren şey 2005 yılında üç Amerikalı astronomun Pluto’dan daha büyük bir cisim olan Eris’i bulması oldu. (Ancak gerek Eris ve gerekse Pluto Ay’ın beşte birinden daha küçük cisimler.)

2006 yılında Prag’ta toplanan bir bilimsel konferansta gezegenin bilimsel tarifi yapıldı ve Pluto’nun aslında gezegen olmadığına karar verildi; deyim yerindeyse Pluto küme düştü. Şimdi Pluto, Ceres, Haumea, Makemake ve Eris adlarındaki diğer dört cisimle birlikte cüce gezegen sınıfına giriyor. Gerçek  gezegen sayısı ise tıpkı 1930 öncesinde olduğu gibi sekize düştü. Bu gezegenler Güneş’e yakınlık sırasıyla Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün.

NOT :

Değerli ağabeyimiz NEDİM ARDOĞA'ya sonsuz teşekkürlerimizi sunuyor ve bu benzer katkılarının artarak sürmesini  diliyoruz...